Yalanın icadı filmi ve yalanın işlevselliği üzerine

Bir ifadeye yalan diyebilmemiz için o ifadenin gerçek olmaması, kişinin gerçek olmadığının farkında olarak başkasını bilerek kandırması gerekmektedir. Bazen sadece bu kelimenin söylenmesi dahi insanlarda gerginlik yaratabilir. Çünkü pek çoğumuz kandırıldığımız ihtimalini bile düşünmek istemeyiz. Bazılarımız söylenen yalanları affedebilirken, bazılarımız tahammül bile edemez. Tam da bu nedenle, bu kavram kişiler tarafından oldukça farklı yorumlanan ve tepki verilen bir kavramdır.

Yalan söylemek; kimine göre değer vermemek ile ilgiliyken, kimine göre değer vermekten kaynaklanabilir. Örneğin, sevdiğimiz bir insana sürpriz yapmak istediğimiz için yeterince açık olmazsak bu aslında karşımızdakine değer verdiğimizden dolayıdır. Ancak sevdiğimiz birine gerçekleri gizlemek niyetiyle dürüst olmazsak bu karşımızdaki için kendisine değer vermediğimiz şeklinde yorumlanabilir. Bu ve benzeri farklılıklar yalanın neden söylendiğiyle ilgilidir. Literatürde yalan söyleme nedenleri iki başlık altında karşımıza çıkmaktadır: Kendi yararına ve başkası yararına.  
 
Elde edilen bulgulara göre en çok karşılaşılan kendi yararına yalan söyleme nedenleri şunlardır: mahremiyet, özerkliğe müdahale, imajını koruma, istediğini elde etme, olumsuz bir durumdan kaçınma, gerçeği gizleme ve geçiştirme. En çok karşılaşılan başkası yararına yalan söyleme nedenleri ise, zararı önleme, başkasını koruma, mutlu etme, nezaket ve ilişkinin bozulmasını önleme’dir.  Yalanın farklı nedenlerle söylenebileceği ve yerine göre faydalı olabileceği düşünüldüğünde bu her zaman ‘kötü’ olmayabilir.

 

Yalanın İcadı Filmi

Yalanın İcadı filminde bu konu oldukça absürt bir biçimde anlatılmıştır. Filmde herkesin aklından geçeni söyleyecek kadar dürüst ve açık sözlü olduğunu görürüz. Hatta açık sözlü demek yerine patavatsız demek daha doğru olacaktır sanırım. Sadece doğrular üzerine kurulu bu dünyada yaşayan Mark Bellison (Ricky Gervais) da hayatı oldukça sıradan olan 40’lı yaşlarında bir adamdır. Günün birinde Mark işinden kovulur. Çalışmalarının diğerleri tarafından sevilmediğini duymak ve işinden kovulmak herkesi olumsuz etkileyeceği gibi Mark’ı da olumsuz etkiler. İnsanın gelişme yolundaki motivasyon kaynaklarından biri de diğerleri tarafından onaylanmaktır ve Mark iş alanında bunu yitirir.

Yaşadıkları yetmezmiş gibi bir de hoşlandığı kadın tarafında eleştirilen Mark bir karamsarlık bulutu içine yerleşir. Dış görünüşüyle ilgili de yargılamalara maruz kalır. Çünkü bu dünyada nezaketen olsa bile kandırmacaya yer yoktur. Herkes dürüsttür. Bu izleyiciye absürt gelir ama zaten mesaj budur: ”Dürüstlük bazen sosyal hayatı bozabilir ve dürüst olmamak bazen herkes için daha iyidir. ”

İşinden olan Mark dairesinden de atılmak üzeredir. Bu nedenle son parasını çekmek için bankaya gider ve bankada ilk defa dürüst davranmaz. İçerideki miktardan fazlasını talep eder ve görevli de herkesin dürüst olduğu bu dünyada Mark’ın onu kandırma ihtimalini düşünmez bile. Mark, bunun kendisini kurtardığını fark ettiğinde bazen gerçeği söylememenin olumsuz durumlardan kaçınmasına yardım edebileceğini anlar. Böylece bu onun hayatının bir dönüm noktası olur. Hayatta kalmak için temel ihtiyaçlarımızdan biri olan barınma ihtiyacını korumuş olur. 

Mark, bazen dürüst olmamanın işlevsel olduğunu fark ettikçe bunu kullanmaya başlar ve hem kendisinin hem de başkalarının yararını düşünerek aklından geçenleri direkt söylememeyi öğrenir. Ancak son olay işleri çığırından çıkarır; ölüm döşeğindeki annesine herkesin sevdikleriyle mutlu mesut yaşadığı, zenginliklerle dolu ve acısız bir öteki dünyadan bahseder ve tüm bunlar doktor ve hemşireler tarafından duyulur. Tüm dünya bu bilgiyle ayağa kalkar ve insanlar Mark’tan bir açıklama bekler. Mark yarattığı bu kandırmacanın içinden çıkabilmek için yeni bir hikaye yaratır ve ‘gökyüzündeki adam’dan bahseder. Her şeyin yaratıcısı olan bu adamın insanlardan beklentilerini aktaran Mark, bir anda çakma bir peygamber oluverir. Gökyüzündeki adam ile iletişim kuran tek kişi olan Mark, işine de geri döner. Çünkü elinde artık kullanabileceği bir yetenek vardır: Yalan söylemek.   

Filmi izlerken aslında yalanın bazen çok da kötü bir şey olmadığını fark ederiz. Bir insana nazik olmak amacıyla dürüst davranmamak yaşadığımız toplumda hemen hepimizin yaptığı bir şeydir. Ya da olumsuz bir durumdan kaçınmak amacıyla birini kandırmak bizim için kurtarıcı olabilmektedir. Mark film boyunca hem kendi yararına hem de başkaları yararına yalan söylemiştir ve bize bunun bazen işlevsel olduğunu göstermiştir. 

Madem dürüst olmamak bazen faydalı olabiliyor, o halde neden bazıları bunun daima kötü olduğunu düşünür?

Ya hep ya hiç düşünce tarzı bununla ilgili olabilir. Küçüklükten itibaren dürüst olmamanın ahlaka aykırı olduğunu öğrendiyseniz ve insanlara karşı ya siyahtır ya beyaz tarzı düşünceleriniz varsa, bu durumda bunun daima kötü olduğunu düşünmeniz olasıdır. Bu düşünce tarzı, bir insan bir kere kandırdıysa ”hep” kandırabilir ön yargısını barındırır. Ancak bu her zaman doğru bir düşünce değildir.

Çoğu toplumda yalan söyleme davranışları olumsuz olarak görülür. Ancak yine çok küçük yaşlardan itibaren çocuklara her yerde her şeyin söylenmemesi gerektiği de öğretilir. Mesela bir doktorun hastasının moralini yüksek tutmak amacıyla yeterince dürüst davranmaması buna örnek olabilir. Yani insanlar bazen başkalarının duygusal iyi oluşunu düşünerek dürüst olmayabilirler ve bu aslında düşünüldüğü kadar kötü değildir. Özetle, birini kandırmak daima kötüdür demek yerine, yalanın hangi bağlamda ve ne niyetle söylendiğine bakmakta yarar vardır.

 

Kaynak

Aydın, M. Ş. ve Balım, S. (2021). Neden yalan söyleriz? Üniversite öğrencileri ve yetişkinlerin yalan söyleme davranışlarına keşifsel bir bakış. Nesne, 9(20), 291-304.

 

Yazan: Psk. Bahar Kaya

Psikomental Danışmanlık Merkezimizi daha yakından tanımak için sosyal medya hesaplarımızı  ve danışan yorumlarımızı inceleyebilirsiniz.

 Randevu oluşturmak ve bilgi almak isterseniz merkezimizle iletişim kurabilirsiniz.