Çocuklarda Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu 

Çocuklarda Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), günümüzde giderek artan bir şekilde karşılaşılan ve çocukların yaşam kalitesini önemli ölçüde etkileyebilen bir nörolojik rahatsızlıktır. DEHB, çocuklarda dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik gibi belirtilerle kendini gösterir. Bu rahatsızlık, hem çocukların hem de ailelerin günlük yaşamlarını olumsuz etkileyebilir.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu; gelişim düzeyi bakımından normal olmayan aşırı hareketlilik, dikkat eksikliği ve dürtüsellik olmak üzere üç temel noktada yaşanan sorunların görüldüğü nörogelişimsel bir bozukluktur. DEHB, çocukluk çağının iyi tanımlanmış, yoğun çalışmalar yürütülmüş ve bütün otorite sağlık kuruluşlarınca tanımlanmış bozukluklarından biridir. 1987 yılında kitaplara geçmiştir. 

DEHB Nedir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocuklarda ve gençlerde sıkça rastlanan bir nörolojik bozukluktur. DEHB, çocukların dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik gibi belirtilerle karakterize edilir. Herhangi bir yaşta başlayabilir ve çocuğun yaşamını önemli ölçüde etkileyebilir. DEHB’nin farklı türleri bulunsa da, temel belirtiler dikkat eksikliği ve hiperaktivitedir.

DEHB genellikle çocukluktan itibaren başlar ve yetişkinlikte yoğunluğu ve göstergeleri değişir. DEHB, karmaşık genetik bir bozukluktur. İkiz çalışmaları sonucunda DEHB için eş hastalanım, tek yumurta ikizlerinde %50-84, çift yumurta ikizlerinde %30-40 olarak bildirilmiştir. DEHB’li çocukların yakın akrabalarında DEHB görülme riski %10-35, anne babası DEHB’li çocuklarda DEHB görülme riski % 60 olarak saptanmıştır. (Martin, 2002). Bu veriler, genetik geçişin önemli olduğunu göstermektedir.

Yapılan beyin görüntüleme çalışmalarında, DEHB’li çocukların, beynin dikkati düzenleyen frontal bölgesinde kan akımının ve şeker kullanımının düşük olması sebebiyle frontal işlev bozukluğu olduğu görülmüştür. Nöroanatomik çalışmalarda, bu çocukların beyinlerinde, normalde olması gereken asimetrinin olmaması, bazı beyin yapılarının hacminin küçük olması gibi yapısal farklılıklar bildirilmektedir (Leo, 2003). Güncel çalışmalarda ise kortikal ve korteks altı alanlar arasındaki bağlantılarda bir ağ sorunu görüldüğünden bahsedilmektedir. Psikososyal etmenler doğrudan DEHB oluşumunu sağlamaz fakat kalıtsal yatkınlığı olan bireylerde riski artırdığı tespit edilmiştir. 

DEHB’nin dünyada yaygınlık oranı çocuklarda %5-12, yetişkin bireylerde %4,4’tür. Ercan ve ark.nın (2013) yaptığı bir çalışmada, Türkiye’de DEHB yaygınlığı %12 olarak saptanmıştır. Erkek/kız oranı genel olarak 2/1’dir. Ayrıca erkek çocuklarında hiperaktivite bozukluğu, kız çocuklarında ise dikkat eksikliği daha çok görüldüğü yazılmıştır. DEHB’nin cinsiyetler arası fark oranı nörogelişimsel düzensizliğin dışavurulmasındaki farklarla açıklanabilir. Toplumsal kabullerden hareketle uslu olmak, evcilik gibi sakin oyunlar kurmak  kız çocuklarıyla daha çok bağdaştırılırken yaramazlık, hareketli oyunlar erkek çocuklarla daha çok bağdaştırılır. Bu sebepten kız çocuğu hareketliliğini bastırırken erkek çocukların dürtüsel ve aşırı hareketlilikleri normal sayılabilir. Bu gibi toplumsal önyargılar DEHB tanısı koymada engel oluşturabilir.  

Dikkat Eksikliği Belirtileri

Dikkat eksikliği belirtileri arasında dikkatini sürdürememe, kolayca dikkatinin dağılması, görevleri tamamlamakta zorluk ve detaylara odaklanmakta güçlük çekme gibi durumlar bulunur. Özellikle okul ve evdeki görevlerde dikkat eksikliği belirtileri daha belirgin hale gelebilir.

Hiperaktivite Belirtileri

Hiperaktivite belirtileri, çocuğun sürekli olarak hareket etme, yerinde duramama, konuşma ve davranışlarında aşırı hızlı olma gibi durumları içerir. Hiperaktivite, çocuğun sakin kalamaması ve sürekli bir enerji patlaması yaşaması olarak kendini gösterebilir.

DEHB’nin Nedenleri

DEHB’nin kesin nedenleri tam olarak bilinmemekle birlikte, bu rahatsızlığın karmaşık bir etiyolojisi olduğu düşünülmektedir. Genetik, çevresel ve nörolojik faktörlerin bir araya gelerek DEHB’yi tetikleyebileceği düşünülmektedir. Ayrıca, beyin kimyasının da DEHB’nin gelişiminde etkili olduğu öne sürülmektedir. Yani, bu bozukluğun ortaya çıkmasına birden fazla faktörün katkıda bulunabileceği bilinmektedir.

DEHB’nin nedenlerini anlamak, çocuğun tedavisinde ve desteklenmesinde önemlidir. Her çocuğun DEHB nedeni farklı olabilir, bu nedenle bireysel bir yaklaşım gereklidir.

DEHB belirtileri, tanı kitabı DSM-5’te şöyle sıralanmıştır:

• Çoğu zaman ayrıntılara dikkat edemez ya da okul ödevlerinde, işlerinde ya da diğer etkinliklerinde dikkatsizce hatalar yapar.
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde ya da yaptığı etkinliklerde dikkati dağılır.
• Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür.
• Çoğu zaman yönergelere uyamaz ve okul ödevlerini, ufak tefek işleri ya da işyerindeki görevlerini tamamlayamaz (Kendisinden isteneni anlamamaya bağlı değildir.).
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte ve planlamakta zorluk çeker.
• Çoğu zaman sürekli kafa çalıştırmayı gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdir.
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (Örneğin oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar ya da araç-gereçleri.)
• Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır. 9. Günlük etkinliklerde çoğu zaman unutkandır. 
• Çoğu zaman elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur.
• Çoğu zaman sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar ve dolaşır.
• Çoğu zaman uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır (Ergenlerde sadece kendisinin algıladığı huzursuzluk duyguları olmayabilir.).
• Çoğu zaman sakin bir biçimde, boş zamanları geçirme ya da oyun oynama zorluğu vardır.
• Çoğu zaman hareket hâlindedir ya da bir motor tarafından idare ediliyormuş gibi davranır.
• Çoğu zaman çok konuşur.
• Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan önce cevabını yapıştırır.
• Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır.
• Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer. (Örneğin başkalarının oyunlarına ya da konuşmalarına burnunu sokar)

DEHB’nin Belirtileri ve Tanısı

DEHB’nin belirtileri çocuktan çocuğa değişebilir, ancak yaygın olarak şunlar içerebilir:

• Dikkat eksikliği belirtileri: Dikkatinin hızla dağılması, görevleri tamamlamakta zorlanma, detaylara odaklanmakta güçlük çekme.
• Hiperaktivite belirtileri: Sürekli olarak hareket etme, sakin duramama, aşırı konuşma ve davranışlarda hızlılık.
• Dürtüsellik belirtileri: Aceleci davranma, düşünmeden cevap verme, beklemekte zorlanma.

DEHB tanısı, genellikle uzman doktorlar tarafından yapılır ve şu adımları içerebilir:

• Belirtilerin değerlendirilmesi: Uzmanlar, çocuğun davranışlarını ve belirtilerini gözlemleyerek başlar.
• Aile ve öğretmen görüşmeleri: Aileler ve öğretmenler, çocuğun davranışları hakkında önemli geri bildirimler sağlar.
• Tanı testleri: Özel testler ve ölçümler kullanılarak DEHB tanısı doğrulanır.

DEHB’nin Etkileri

DEHB, çocuğun yaşamının birçok yönünü etkileyebilir. Bu etkiler şunları içerebilir:

• Eğitim ve akademik performans üzerindeki etkiler: DEHB, okulda başarısızlık, öğrenme güçlükleri ve öğrencinin akademik performansında düşüşe neden olabilir.
• Sosyal ilişkiler ve aile hayatı üzerindeki etkiler: DEHB, sosyal etkileşimlerde sorunlara yol açabilir ve aile ilişkilerini zorlaştırabilir.
• Kendine saygı ve duygusal durum üzerindeki etkiler: DEHB’li çocuklar, düşük özsaygı ve duygusal sorunlar yaşama eğilimindedirler.

İlaç Tedavisi: DEHB’nin semptomlarını hafifletmek için stimulan veya non-stimulan ilaçlar kullanılabilir. Stimulan ilaçlar, dopamin ve norepinefrin gibi beyin kimyasallarının düzeyini etkileyerek dikkat süresini artırır ve hiperaktiviteyi azaltır. Non-stimulan ilaçlar ise beyindeki norepinefrin düzeyini artırarak etki gösterir. İlaç tedavisi, bir psikiyatrist veya uzman hekim tarafından düzenlenmelidir.

Psikoterapi: DEHB tedavisinde psikoterapi, bireye destek sağlamak, işlevselliği artırmak ve DEHB semptomlarını yönetmek için kullanılan önemli bir tedavi yöntemidir. Psikoterapi, bireye sorunları anlaması, uygun becerileri öğrenmesi, duygusal ihtiyaçlarını karşılaması, kendisiyle ilişkisini iyileştirmesi konusunda destek olur. DEHB için Bilişsel Davranışçı Terapi, Oyun Terapisi, aile danışmanlığı gibi yöntemlere başvurulabilir. Bilişsel Davranışçı Terapi, DEHB ile çalışırken bireye dikkat süresini artırma, planlama ve organizasyon becerileri, öfke yönetimi, zaman yönetimi gibi konularda destek sağlar.

Çocuk odaklı etkileşim (Anne baba programları): Ebeveynler çocuklarıyla oyun oynarken, çocuğun uygun davranışlarına olumlu geribildirimde bulunmak için beş önemli beceriyi (açık övgü, aynalama, davranışı taklit, açıklama, keyif aldığını bildirme) ve yapılmaması gereken tutumlar olarak adlandırılan çocuğun liderliğini ortadan kaldıran komutları, soruları ve eleştirileri kullanmamayı öğrenmektedirler (Gündoğdu, 2016).

Eğitim ve Destek Programları: Bu programlar, aileler, öğretmenler ve diğer ilgili kişiler arasında iletişimi ve işbirliğini güçlendirerek bireyin eğitim ve günlük yaşamında destek sağlar. Özel eğitim programları, öğrenme stratejilerini geliştirme, uygun sınıf ortamı düzenlemesi ve sosyal becerilerin öğretimi gibi konularda yardımcı olabilir.

DEHB İle Başa Çıkma Yöntemleri

DEHB ile başa çıkmak için farklı yöntemler bulunmaktadır. Bu yöntemler şunları içerebilir:

• İlaç tedavisi: Doktorlar tarafından reçete edilen ilaçlar, DEHB belirtilerini yönetmede yardımcı olabilir.
• Psikoterapi ve danışmanlık: Terapi ve danışmanlık, çocuğun duygusal becerilerini geliştirmesine yardımcı olabilir.
• Aile destek programları: Aileler, DEHB ile başa çıkmak için eğitim ve destek programlarına katılabilirler.

DEHB’nin tanınması ve çocuğun tedavi ile desteklenmesi büyük önem taşır. DEHB çocuğun öğrenmesinden, sosyal hayatına, duygusal yaşantısından benlik algısına kadar pekçok noktayı etkiler. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite yaşayan çocuklar, okul ve akran çevresince etiketlenme yaşayabilir. Kontrol edemediği hareketler sebebiyle kendisine yönelik “yaramazlık” etiketi, hayata katılmasında, akademik başarısında, akranlarıyla kurduğu ilişkide ve en çok da kendisiyle kurduğu ilişkide olumsuz etkiler gösterir. Tedavi, çocuğun potansiyelini ortaya çıkarmasına yardımcı olur ve daha iyi bir yaşam sağlaması adına önemlidir.

DEHB tedavisinde genellikle bir kombinasyon tedavi yaklaşımı kullanılır. Tedavi planı, kişinin yaşına, belirtilerin şiddetine ve bireysel ihtiyaçlarına göre özelleştirilir. Tedavinin en önemli aşaması çocuk ve ailenin bozukluk hakkında bilgilendirilmesi, DEHB ile ilgili yanlış bilgilerin ve önyargıların düzeltilmesidir. Örneğin çocuğun bu davranışlarda bilerek bulunmadığını, kasti bir davranış sorunu değil de tıbbi bir tanısı olduğunu ailelerin bilmesi önem taşır. Çocuğun da davranışlarının ona yakıştırılan tembel, yaramaz gibi etiketlerden veya kişilik özelliklerinden kaynaklanmadığı, yapısal bir farklılıktan ötürü böyle olduğunu anlatmak, destekleneceği yeni yollar göstermek önemlidir. Kısacası aileye ve çocuğa bozukluğun belirtileri, nedenleri, seyri, tedavisi hakkında bilgi verilmelidir.

.

Ailelere ve Öğretmenlere Tavsiyeler

DEHB tanısı almış bir çocuğa sahip aileler ve öğretmenler için bazı önemli tavsiyeler:

• Çocuğunuzu anlayın: DEHB belirtileri konusunda bilgi sahibi olun ve çocuğunuzun deneyimini anlamaya çalışın.
• İşbirliği yapın: Okul ve aile arasında işbirliği yaparak çocuğunuzun eğitim ve tedavi sürecini destekleyin.
• Sabit bir rutin oluşturun: Rutinler, çocuğunuzun günlük yaşamını daha düzenli hale getirebilir.
• Ödül ve ceza sistemi kullanın: Pozitif davranışları ödüllendirin ve olumsuz davranışlara karşı tutarlı kurallar belirleyin.

DEHB’li Çocukların Geleceği

DEHB tanısı almış çocuklar, uygun tedavi ve destekle başarılı bir geleceğe sahip olabilirler. Tedavi ve destekler, çocuğun özsaygısını ve öğrenme becerilerini geliştirmesine yardımcı olabilir. Her çocuğun DEHB ile farklı bir yolculuğu vardır ve önemli olan doğru destek ve anlayışı sağlamaktır.

Çocuklarda Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu İle İlgili Kitaplar

Bir sorunu etraflıca anlamamız, doğru müdahalede bulunmamızda büyük önem taşır. Dikkat eksikliği ve hiparaktivite bozukluğu olan çocukları daha iyi anlamak için bazı kitap önerilerimiz:

• Çocuklarda Dürtüsellik/Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Tanı Ve Tedavisi – Prof. Dr. Mücahit Öztürk
• Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Bireyler Aileler İçin Rehber Kitapçık – MEB
• Zor Çocuk/Kolay Sinirlenen İnatçı ve Sürekli İtiraz Eden Çocukları Anlamak İçin Yeni Bir Yaklaşım – Ross Greene

Kaynaklar ve Referanslar

DEHB hakkında daha fazla bilgi edinmek ve destek kaynaklarına ulaşmak için aşağıdaki referansları kullanabilirsiniz:

• DEHB Vakfı
• DEHB Hakkında Kitap: “DEHB ve Siz”
• DEHB Alanında Uzman Psikolog: Dr. Örnek İsim

DEHB, çocukların ve ailelerin yaşamını etkileyebilen önemli bir nörolojik bozukluktur. Bu yazıda, DEHB’nin ne olduğunu, nedenlerini, belirtilerini ve etkilerini inceledik. Ayrıca, DEHB ile başa çıkma yöntemlerini ve ailelere, öğretmenlere nasıl yardımcı olabileceklerini tartışladık. DEHB ile yaşamak mümkün ve uygun tedavi ve destekle çocuklar, potansiyellerini en iyi şekilde kullanabilirler. Her çocuğun DEHB ile farklı bir yolculuğu vardır ve bu yolculuğu desteklemek, çocukların başarılı bir geleceğe ulaşmalarına yardımcı olabilir.

Psikomental Psikoloji DEHB Uzman Ekibi

Psikomental Psikoloji, DEHB konusunda uzmanlaşmış bir ekibe sahiptir. Ekibimiz, DEHB tanısı almış çocuklar ve ailelerine destek sağlama konusunda deneyime sahiptir. Psikomental Psikoloji, DEHB tedavisi ve yönetimi konusunda en güncel yaklaşımları kullanmaktadır.

• Psikomental Psikoloji Bakırköy DEHB Uzman Ekibi: DEHB ile ilgili sorunlarınıza profesyonel yardım sunan uzmanlarımız Bakırköy’deki merkezimizde sizi bekliyor.
• Psikomental Psikoloji Çocuk ve Ergen Terapisi: DEHB’li çocuklara özel olarak tasarlanmış terapi programları sunuyoruz.
• Psikomental Psikoloji Dikkat Eksikliği Terapi Uzmanlar: Dikkat eksikliği ile başa çıkmak için uzmanlarımız size yardımcı olacaktır.

Psikomental Psikoloji olarak, DEHB konusunda ailelere ve çocuklara destek olmaktan memnuniyet duyuyoruz. Size ve çocuğunuza uygun tedavi ve destek seçenekleri hakkında daha fazla bilgi için bize başvurabilirsiniz.